لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف (IVF)

لقاح آزمایشگاهی یا آی وی اف، روند درمانی کمکی برای بارور کردن زوج‌هایی است که سایر روش‌های درمانی برای آن‌ها ناموفق بوده اند.

همچنین از آی وی اف می‌توان برای جلوگیری از انتقال مشکلات ژنتیکی والدین به کودک استفاده کرد.

در طی لقاح آزمایشگاهی، تخمک‌های بالغ از تخمدان‌ها جمع آوری شده و با اسپرم در آزمایشگاه لقاح می‌یابند و سپس یک یا چند مورد از تخم‌های لقاح یافته (بلاستوسیت) در رحم قرار می‌گیرند.

یک دوره کامل آی وی اف حدود 2 تا 3 هفته طول می‌کشد. گاهی اوقات این مراحل به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شوند و ممکن است فرآیند طولانی‌تر شود.

لقاح آزمایشگاهی مؤثرترین نوع درمان ناباروری است که با لقاح اسپرم و تخمک در شرایط آزمایشگاهی به تولید جنین و کاشت آن در رحم می‌انجامد

به طور کلی، این گروه از درمان‌ها را فناوری کمک باروری می‌نامند.

چه کسانی می‌توانند از IVF استفاده کنند؟

آی وی اف را می‌توان با استفاده از تخمک و اسپرم خود زوج انجام داد و یا ممکن است با تخمک، اسپرم یا جنین از یک فرد اهداکننده (شناخته شده یا ناشناس) انجام شود.

در برخی موارد، از یک رحم اجاره ای (کسی که جنین در رحم او کاشته می‌شود) استفاده می‌شود.

شانس فرد برای داشتن یک نوزاد سالم با استفاده از IVF به عوامل زیادی مانند سن و علت ناباروری بستگی دارد.

اگر بیش از یک جنین در رحم قرار داده شود، می‌تواند منجر به بارداری چندقلویی شود.

دلایل استفاده از آی وی اف

• ناباروری با علت ناشناخته

گاهی اوقات آزمایش‌ها نمی‌توانند دلیل ناباروری فرد را پیدا کنند.

• اختلالات ژنتیکی

اگر والدین مبتلا به اختلال ژنتیکی باشند و احتمال انتقال آن به فرزند وجود داشته باشد، پزشک ممکن است آی وی اف را توصیه کند. این روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی نامیده می‌شود. پس از برداشت و لقاح تخمک‌ها، سلول‌های تخم از نظر مشکلات ژنتیکی خاصی بررسی می‌شوند و جنین‌های معیوب کاشته نمی‌شوند. با این حال، همه بیماری‌های ژنتیکی را نمی‌توان قبل از کاشت جنین تشخیص داد.

• تمایل به حفظ باروری به دلیل سرطان یا سایر بیماری‌ها

درمان‌های سرطان مانند پرتو درمانی یا شیمی درمانی می‌توانند به باروری آسیب برسانند. اگرفرد قصد شروع درمان سرطان را داشته باشد، آی وی اف می‌تواند راهی برای داشتن فرزند در آینده باشد. تخمک‌ها را می‌توان از تخمدان‌ها جمع آوری و برای استفاده بعدی منجمد کرد و یا می‌توان پس از بارور کردن تخمک‌ها‌ برای استفاده در آینده آن‌ها را منجمد نمود.

• حامل جنین یا رحم اجاره ای

افرادی که رحم کارآمدی ندارند یا برای آن‌ها بارداری خطرات جدی دارد، ممکن است رحم را اجاره نمایند. به این فرد حامل جنین نیز گفته می‌شود. در این مورد، تخمک‌های همسر با اسپرم خود فرد بارور می‌شوند، اما جنین‌های حاصل شده در رحم فرد دیگری قرار می‌گیرند.

ریسک‌های آی وی اف

آی وی اف می‌تواند احتمال بروز مشکلات خاصی را افزایش دهد. این خطرات شامل موارد زیر هستند:

• استرس

آی وی اف می‌تواند از نظر جسمی، روحی و مالی فرساینده باشد.

• عوارض ناشی از عمل استخراج تخمک

پس از مصرف داروهایی برای تحریک رشد فولیکول در تخمدان‌ها که هرکدام حاوی یک تخمک هستند، عمل جمع آوری تخمک انجام می‌شود که این عمل را تخمک کشی می‌نامند. برای برداشتن تخمک‌ها , تحت هدایت‌ سونوگرافی یک سوزن بلند و نازک از طریق واژن به داخل تخمدان‌ها وارد می‌شود. سوزن می‌تواند باعث خونریزی، عفونت یا آسیب به روده، مثانه یا رگ‌های خونی شود.

همچنین بیهوشی نیز می‌تواند‌ خطرات اندکی داشته باشد‌.

• سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

در این بیماری تخمدان‌ها متورم و دردناک می‌شوند، که می‌تواند به دلیل دریافت آمپول‌ها و داروهای کمک باروری، مانند گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG)‌ برای تحریک تخمک گذاری قبل از آی وی اف باشد. علائم اغلب تا یک هفته طول می‌کشد. این علائم شامل درد خفیف شکم، نفخ، ناراحتی معده، استفراغ و اسهال است. به ندرت، برخی از افراد به شکل شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان مبتلا می‌شوند، که می‌تواند باعث افزایش سریع وزن و تنگی نفس شود.

• سقط جنین

نرخ سقط جنین برای افرادی که با استفاده از آی وی اف با جنین‌های تازه باردار می‌شوند، مشابه افرادی است که به طور طبیعی باردار می‌شوند – حدود 15٪ برای زنان باردار در دهه 20 زندگی و بیش از 50٪ برای افراد بالای 40 سال. این میزان با افزایش سن خانم افزایش می‌یابد.

• بارداری خارج از رحم

در این وضعیت، تخم یا جنین اولیه اغلب به اشتباه در لوله‌های رحمی و نه خود رحم لانه گزینی می‌کند. جنین نمی‌تواند در خارج از رحم زنده بماند و امکان ادامه بارداری‌ در این شرایط وجود ندارد. درصد کمی از افرادی که از آی وی اف استفاده می‌کنند دچار بارداری خارج از رحم می‌شوند.

• چند قلو زایی

لقاح خارج رحمی شانس بارداری چندقلو را افزایش می‌دهد. بارداری با چند قلویی نسبت به بارداری تک قلو، ریسک بالاتری از فشار خون بالا، دیابت بارداری، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و نقص‌های مادرزادی جنین را به همراه دارد.

• نقص‌های مادرزادی

سن مادر عامل اصلی خطر برای نقص‌های مادرزادی است. اما فناوری‌های کمک باروری مانند IVF به میزان کمی خطر ابتلای نوزاد به مشکلات قلبی، گوارشی یا سایر شرایط را ممکن است افزایش دهد که تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است.

• زایمان زودرس و وزن کم هنگام تولد

تحقیقات نشان می‌دهد که IVF به طور جزئی خطر تولد زودرس یا کم وزن بودن نوزاد را افزایش می‌دهد.

• سرطان

برخی مطالعات اولیه حاکی از آن بود که داروهای خاصی که برای تحریک رشد تخمک استفاده می‌شوند، ممکن است با ابتلا به نوع خاصی از تومور تخمدان مرتبط باشند. اما مطالعات جدیدتر از این یافته‌ها پشتیبانی نمی‌کنند.

آمادگی برای آی وی اف

پیدا کردن کلینیک ناباروری

برای شروع فرآیند‌ آی وی اف، باید یک کلینیک معتبر ناباروری انتخاب شود. موفقیت یک کلینیک ناباروری به عواملی مانند سن بیماران، سوابق پزشکی و رویکردهای درمانی کلینیک بستگی دارد.

آزمایشات غربالگری

قبل از آغاز دوره‌ آی وی اف، انجام آزمایشات غربالگری ضروری است. این آزمایشات شامل موارد زیر است:

• آزمایش ذخیره تخمدان

این آزمایش خون، تعداد تخمک‌های موجود در بدن را بررسی می‌کند.

• تجزیه و تحلیل مایع منی

این آزمایش، تعداد، شکل و حرکت اسپرم‌ها را بررسی می‌کند.

• غربالگری بیماری‌های عفونی

زوجین برای بیماری‌هایی مانند HIV مورد غربالگری قرار می‌گیرند.

• تمرین انتقال جنین

برای تعیین عمق و شکل رحم و آماده سازی برای انتقال جنین انجام می‌شود.

• بررسی رحم

قبل از شروع‌ آی وی اف، داخل رحم با استفاده از سونوهیستروسکوپی بررسی می‌شود. در این روش، از طریق یک لوله پلاستیکی نازک مایعی وارد رحم شده و سپس سونوگرافی انجام می‌شود. همچنین ممکن است هیستروسکوپی تشخیصی برای مشاهده دقیق‌تر داخل رحم انجام شود.

مراحل‌ آی وی اف

1.تحریک تخمدان‌ها

پس از تکمیل مراحل آماده سازی، یک سیکل‌ آی وی اف حدود ۲ تا ۳ هفته طول می‌کشد. ممکن است بیش از یک دوره برای باروری لازم باشد. مراحل یک دوره شامل موارد زیر است:

• تحریک تخمدان‌ها

زن‌ ممکن است آمپول‌های هورمونی دریافت کند که به رشد بیش از یک تخمک در یک سیکل کمک می‌کند. این آمپول‌ها می‌توانند حاوی هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)، هورمون لوتئینه کننده (LH) یا هر دو باشند.

• کمک به بالغ شدن تخمک‌ها

هورمونی به نام گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) یا سایر داروها به بالغ شدن و آماده شدن تخمک‌ها برای رها شدن از فولیکول‌ها کمک می‌کند.

• به تعویق انداختن تخمک گذاری

داروهایی برای جلوگیری از آزاد شدن زودهنگام تخمک‌ها تجویز می‌شود.

• آماده سازی پوشش داخلی رحم

پزشک ممکن است مصرف مکمل‌های هورمون پروژسترون را در روز تخمک کشی یا زمانی که جنین در رحم قرار می‌گیرد، تجویز کند. این داروها احتمال چسبیدن تخمک لقاح یافته به دیواره رحم را افزایش می‌دهند.

2.تخمک کشی

برای تخمک کشی، به ۱ تا ۲ هفته تحریک تخمدان نیاز است. برای تعیین زمان آمادگی تخمک‌ها، ممکن است موارد زیر انجام شود:

• سونوگرافی واژینال:‌

تصویربرداری از تخمدان‌ها برای ردیابی فولیکول‌های در حال رشد استفاده می‌شود.

• آزمایش خون

: برای بررسی واکنش تخمدان‌ها به داروهای تحریک کننده انجام می‌شود. سطح هورمون استروژن با رشد فولیکول‌ها افزایش می‌یابد و سطح پروژسترون تا بعد از تخمک گذاری پایین می‌ماند.

‌ دلایل لغو سیکل‌ آی وی اف

گاهی اوقات، سیکل‌ آی وی اف قبل از جمع آوری تخمک‌ها به دلایل زیر لغو می‌شود:

• عدم رشد کافی فولیکول‌ها.
• تخمک گذاری زودهنگام.
• رشد بیش از حد فولیکول‌ها که خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را افزایش می‌دهد.
• بروز مشکلات پزشکی دیگر.
• در صورت لغو دوره‌ آی وی اف، نوع و مقدار داروهای مصرفی تغییر خواهد کرد.

3.بازیابی تخمک

این عمل برای جمع آوری تخمک‌ها از یکی یا هر دو تخمدان در مطب پزشک یا کلینیک انجام می‌شود. این عمل ۳۴ تا ۳۶ ساعت پس از آخرین تزریق داروی هورمونی و قبل از تخمک گذاری انجام می‌شود.

روش بازیابی تخمک

دستگاه سونوگرافی برای پیدا کردن فولیکول‌ها در واژن قرار داده می‌شود. سپس یک سوزن نازک با کمک سونوگرافی از طریق واژن به داخل فولیکول‌ها وارد می‌شود تا تخمک‌ها جمع آوری شوند (آسپیراسیون تخمک با سونوگرافی ترانس واژینال). اگر دسترسی به تخمدان‌ها از طریق واژن ممکن نباشد، از سونوگرافی ناحیه شکم برای هدایت سوزن استفاده می‌شود.

‌‌ جمع آوری تخمک‌ها

تخمک‌ها از طریق سوزنی که به دستگاه مکش متصل است از فولیکول‌ها خارج می‌شوند. چندین تخمک در حدود ۲۰ دقیقه خارج می‌شود. تخمک‌های بالغ در مایعی قرار می‌گیرند که به رشد آنها کمک می‌کند و سپس برای ایجاد جنین با اسپرم مخلوط می‌شوند.

4.بازیافت اسپرم

اگر از اسپرم همسر استفاده می‌شود، باید صبح روز تخمک کشی نمونه مایع منی جمع آوری شود یا اسپرم از قبل جمع آوری و فریز شود. اغلب نمونه مایع منی جمع آوری می‌شود. در صورتی که فرد قادر به انزال نباشد یا اسپرمی در مایع منی وجود نداشته باشد، روش‌های دیگری مانند آسپیراسیون بیضه با استفاده از سوزن یا جراحی استفاده می‌شود. همچنین می‌توان از اسپرم اهدایی استفاده کرد. اسپرم‌ها در آزمایشگاه از مایع منی جدا می‌شوند.

5.لقاح

دو روش رایج برای لقاح تخمک‌ها با اسپرم وجود دارد:

• لقاح مصنوعی (IVF): اسپرم‌های سالم و تخمک‌های بالغ با هم مخلوط شده و در انکوباتور نگهداری می‌شوند.
• تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI): یک اسپرم سالم به طور مستقیم به داخل هر تخمک بالغ تزریق می‌شود. از ICSI زمانی استفاده می‌شود که کیفیت یا تعداد اسپرم مشکل داشته باشد یا تلاش‌های لقاح در سیکل‌های قبلی IVF جواب نداده باشد.

 روش‌های کمکی

در شرایط خاص، ممکن است قبل از قرار دادن جنین‌ها در رحم، روش‌های دیگری توصیه شود:

• کمک به لانه گزینی(Assisted Hatching):

 حدود ۵ تا ۶ روز پس از لقاح، جنین از لایه نازکی که آن را احاطه کرده است، بیرون می‌آید. این‌ فرایند به جنین اجازه می‌دهد تا به دیواره رحم بچسبد. اگر سن فرد بالا باشد یا تلاش‌های ناموفق‌ آی وی اف داشته باشد، درست قبل از قرار دادن جنین در رحم، سوراخی در غشای جنین ایجاد می‌شود تا خروج جنین از غشا و اتصال آن به دیواره رحم تسهیل شود که به آن Assisted Hatching‌ گفته می‌شود.
کمک به لانه گزینی برای تخمک‌ها یا جنین‌های فریز شده نیز مفید است.

• تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی(Preimplantation Genetic Testing):

 به جنین‌ها اجازه داده می‌شود تا در انکوباتور رشد کنند تا به مرحله ای برسند که بتوان نمونه کوچکی از آنها برداشت. این نمونه برای بررسی بیماری‌های ژنتیکی یا ارزیابی ساختارهای کروموزومی آزمایش می‌شود. فقط جنین‌هایی که حاوی ژن‌ها یا کروموزوم‌های سالم باشند به رحم منتقل می‌شوند. این آزمایش نمی‌تواند خطر را به طور کامل از بین ببرد و آزمایش‌های دوران بارداری همچنان ممکن است توصیه شود.

6.انتقال جنین

قرار دادن یک یا چند جنین در رحم، روشی است که در مطب پزشک یا کلینیک انجام می‌شود. این کار معمولا ۲ تا ۶ روز پس از جمع آوری تخمک‌ها صورت می‌گیرد.

• روش انتقال جنین

لوله بلند، نازک و قابل انعطافی به نام کاتتر از طریق واژن و دهانه رحم به داخل رحم وارد می‌شود. سرنگی حاوی یک یا چند جنین در مقدار کمی مایع به انتهای کاتتر متصل می‌شود و با استفاده از سرنگ، جنین‌ها در رحم قرار می‌گیرند.

• نتیجه انتقال جنین
• اگر این روش موفقیت آمیز باشد، یک جنین حدود ۶ تا ۱۰ روز پس از تخمک کشی به دیواره رحم متصل می‌شود.

بعد از IVF

پس از انتقال جنین، می‌توان به فعالیت‌های روزانه خود بازگشت. با این حال، تخمدان‌ها ممکن است همچنان بزرگ شده باشند، بنابراین فعالیت‌های شدید یا رابطه جنسی ممکن است باعث ناراحتی شود.

عوارض جانبی

عوارض جانبی معمول پس از‌ آی وی اف شامل موارد زیر است:

• خروج مقدار کمی مایع شفاف یا خونی بلافاصله بعد از عمل.
• حساسیت سینه به دلیل سطح بالای استروژن.
• نفخ خفیف.
• گرفتگی خفیف.
• یبوست.

اگر پس از انتقال جنین درد یا خونریزی شدید از واژن مشاهده شد، باید فوراً با مرکز‌ آی وی اف تماس گرفت. احتمال دارد برای بررسی عوارض جانبی مانند عفونت، پیچ خوردن تخمدان، یا سندرم تحریک بیش از حد تخمدان نیاز به معاینه باشد.

نتیجه‌‌ و موفقیت IVF

حداقل ۱۲ روز پس از انتقال جنین، آزمایش خون انجام می‌شود تا مشخص شود که فرد باردار است یا خیر. در صورت بارداری، مادر برای مراقبت‌های دوران بارداری به یک متخصص زنان و ارجاع داده می‌شود. اگر بارداری صورت نگرفته باشد، مصرف پروژسترون قطع شده و به احتمال زیاد ظرف یک هفته پریودی رخ می‌دهد. در صورت عدم پریود شدن یا خونریزی غیرمعمول، باید با پزشک تماس گرفت. اگر زوجین قصد دارند دوره دیگری از‌ آی وی اف را امتحان کنند، پزشک ممکن است اقداماتی را پیشنهاد کند که احتمال بارداری در دوره بعدی را افزایش دهد.

احتمال موفقیت

احتمال به دنیا آوردن یک نوزاد سالم پس از استفاده از‌ آی وی اف به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:

• سن مادر

هرچه سن مادر کمتر باشد، احتمال بارداری و به دنیا آوردن نوزاد سالم با استفاده از تخمک‌های خود در‌ آی وی اف بیشتر است. اغلب به افراد ۴۰ ساله و بالاتر توصیه می‌شود برای افزایش احتمال موفقیت از تخمک اهدایی استفاده کنند.

• وضعیت جنین

انتقال جنین‌های با رشد بیشتر با نرخ بارداری بالاتری همراه است، اما همه جنین‌ها از فرآیند رشد جان سالم به در نمی‌برند.

• سابقه باروری

افرادی که قبلاً زایمان کرده اند، نسبت به افرادی که هرگز زایمان نکرده اند، بیشتر احتمال دارد با استفاده از‌ آی وی اف باردار شوند. میزان موفقیت برای افرادی که قبلاً چندین بار‌ آی وی اف را امتحان کرده اند اما باردار نشده اند، پایین‌تر است.

• ذخیره تخمک

داشتن ذخیره متوسط تخمک شانس بارداری با استفاده از‌ آی وی اف را افزایش می‌دهد. افرادی که به اندومتریوز شدید مبتلا هستند، نسبت به کسانی که ناباروری بدون علت مشخص دارند، احتمال کمتری برای بارداری با‌ آی وی اف دارند.

• سبک زندگی

عوامل سبک زندگی نیز بر شانس موفقیت‌ آی وی اف تأثیرگذار هستند:

• سیگار کشیدن

می‌تواند شانس موفقیت را کاهش دهد. افرادی که سیگار می‌کشند، تخمک‌های کمتری در‌ آی وی اف جمع آوری می‌کنند و ممکن است بیشتر دچار سقط جنین شوند.

• چاقی

می‌تواند احتمال بارداری و به دنیا آوردن نوزاد را کاهش دهد.

• مصرف الکل، مواد مخدر، کافئین زیاد و برخی داروها: می‌تواند مضر باشد.

جمع بندی

روش لقاح آزمایشگاهی (IVF) یکی از پیشرفته‌ترین و موثرترین روش‌های درمان ناباروری است که شامل مراحل تحریک تخمدان‌ها، برداشت تخمک، لقاح در آزمایشگاه و انتقال جنین به رحم می‌باشد. این فرآیند به افرادی که با مشکلات باروری مواجه هستند، فرصتی برای تجربه والدین شدن می‌دهد. موفقیت IVF به عوامل متعددی مانند سن، وضعیت سلامت باروری، و تکنیک‌های مورد استفاده بستگی دارد. هرچند این روش با برخی عوارض و چالش‌ها همراه است، اما با مراقبت‌های مناسب و راهنمایی‌های پزشکی، بسیاری از این مشکلات قابل مدیریت هستند.

عوارض احتمالی IVF شامل تحریک بیش از حد تخمدان‌ها، حاملگی چندقلویی، و خطرات ناشی از جراحی می‌باشد. با این حال، پیشرفت‌های پزشکی و تکنولوژی‌های نوین در این زمینه، میزان موفقیت را به طور قابل توجهی افزایش داده است.

این مقاله با ارائه اطلاعات دقیق و علمی در مورد مراحل مختلف IVF، عوامل موثر بر موفقیت، و عوارض احتمالی، می‌تواند به زوج‌های نابارور در تصمیم گیری آگاهانه و بهره گیری بهتر از این روش کمک شایانی نماید. به علاوه، توصیه‌های ارائه شده برای افزایش شانس موفقیت و مدیریت عوارض، می‌تواند راهنمایی مفیدی برای زوج‌ها در طول فرآیند درمان باشد.