مثانه نوروژنیک، که به عنوان اختلال عملکرد عصبی دستگاه ادراری تحتانی نیز شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن به دلیل آسیب به مغز، نخاع یا اعصاب، بیمار کنترل کافی بر مثانه خود ندارد.
برای عملکرد صحیح مثانه، هماهنگی بین چندین عضله و عصب ضروری است و این هماهنگی به نگه داشتن ادرار در مثانه تا زمان تخلیه توسط فرد کمک می‌کند.
پیام‌های عصبی بین مغز و عضلات مسئول تخلیه مثانه تبادل می‌شوند و آسیب به این اعصاب ناشی از بیماری یا ضربه می‌تواند منجر به عدم انقباض یا شل شدن عضلات در زمان مناسب شود.
در افراد مبتلا به مثانه نوروژنیک، این عدم هماهنگی بین اعصاب و عضلات، عملکرد صحیح مثانه را مختل می‌کند و ممکن است مثانه به طور کامل پر یا خالی نشود و منجر به مشکلات ادراری متعددی گردد.
میلیون‌ها نفر از جمله افراد مبتلا به ام‌اس، پارکینسون، اسپینا بیفیدا و همچنین کسانی که سکته مغزی، آسیب نخاعی، جراحی بزرگ لگن ، دیابت یا سایر بیماری‌های عصبی را تجربه کرده‌اند، به مثانه نوروژنیک مبتلا می‌شوند.
آشنایی با سیستم ادراری
مجرای ادرار، مثانه و کلیه‌ها بخش‌های اصلی سیستم ادراری هستند که وظیفه تولید، ذخیره و دفع ادرار را بر عهده دارند. هنگامی که این سیستم به خوبی کار می‌کند، کلیه‌ها ادرار را تولید کرده و به مثانه منتقل می‌کنند.
مثانه، که به شکل یک بادکنک است، به عنوان واحد ذخیره‌سازی ادرار عمل می‌کند و توسط عضلات لگن در پایین شکم نگه داشته می‌شود.
وقتی مثانه خالی می‌شود، ادرار از مجرای ادرار عبور می‌کند و زمانی که مثانه پر از ادرار نباشد، عضلات آن شل می‌شوند.
سیگنال‌های عصبی از مغز به فرد اطلاع می‌دهند که مثانه در حال پر شدن است و در نتیجه فرد احساس نیاز به ادرار می‌کند.
هنگامی که فرد آماده ادرار کردن می‌شود، مغز به ماهیچه‌های مثانه فرمان انقباض می‌دهد، که باعث می‌شود ادرار از طریق مجرای ادرار خارج شود.
مجرای ادرار دارای عضلاتی به نام اسفنکتر یا دریچه‌های خروجی است که به بسته نگه داشتن مجرای ادرار و جلوگیری از نشت ادرار کمک می‌کنند. این دریچه‌ها هنگام انقباض مثانه باز می‌شوند.
در مثانه بیش‌فعال (OAB)، عضلات مثانه ممکن است بیش از حد فعال باشند و قبل از پر شدن کامل مثانه منقبض شوند. گاهی عضلات اسفنکتر به اندازه کافی قوی نیستند و اجازه می‌دهند ادرار نشت کند که به این حالت بی‌اختیاری ادراری گفته می‌شود.
این وضعیت با مثانه عصبی یا نوروژنیک متفاوت است.
در برخی افراد، عضله مثانه کم‌کار است و هنگام پر شدن از ادرار به خوبی منقبض نمی‌شود، در نتیجه مثانه به صورت ناقص تخلیه می شود و یا اصلاً تخلیه نمی‌شود.
این وضعیت به مثانه تنبل شناخته می‌شود و با مثانه عصبی تفاوت دارد. همچنین، ممکن است عضلات اسفنکتر به موقع شل نشوند و مجرای ادرار بسته بماند.
برخی افراد ممکن است همزمان مثانه بیش‌فعال و کم‌کار را تجربه کنند.
علائم
علائم مثانه نوروژنیک از فردی به فرد دیگر متفاوت است.
علائم به نوع آسیب عصبی ایجاد کننده مشکل بستگی دارد.
علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:
عفونت مجاری ادراری
عفونت دستگاه ادراری (UTI) اغلب اولین علامت مثانه نوروژنیک است.
افراد مبتلا به مثانه بیش فعال و کم کار ممکن است دچار عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری شوند
این بیماری مکرر در اثر رشد باکتری‌ها، ویروس‌ها یا قارچ‌های مضر در دستگاه ادراری ایجاد می‌شود.
نشت ادرار
نشت ادرار ممکن است اتفاق بیفتد زیرا عضلات مثانه ممکن است بیشتر از حد معمول منقبض شوند.
نشت ادرار از فقط چند قطره تا مقدار زیاد می‌تواند متفاوت باشد و همچنین ممکن است در هنگام خواب اتفاق بیافتد.
تکرر ادرار
تکرر ادرار ممکن است با مثانه‌ی بیش فعال اتفاق بیافتد (بیش از 8 بار در 24 ساعت).
چکه کردن ادرار
در مثانه کم کار هنگام دفع ادرار فقط مقداری از ادرار چکه می‌کند .
در این حالت فرد نمی‌تواند مثانه خود را به طور کامل تخلیه کند یا اصلاً قادر به تخلیه‌ی مثانه نیست (احتباس ادرار). این حالت ممکن است برای افراد مبتلا به دیابت، ام اس، فلج اطفال، سیفلیس یا کسانی که جراحی لگنی بزرگ انجام داده اند، اتفاق بیافتد .
عضلات اسفنکتر یا دریچه‌ی خروجی مثانه نیز ممکن است به درستی کار نکنند و وقتی فرد سعی می‌کند مثانه خود را تخلیه کند، هم چنان سفت و بسته بماند.
تشخیص
از آنجایی که مثانه نوروژنیک، سیستم عصبی و مثانه را درگیر می‌کند، پزشک ممکن است آزمایش‌های زیادی را برای تعیین وضعیت سلامت این دو سیستم انجام دهد.
صحبت با پزشک در مورد علائم می‌تواند اولین قدم حیاتی باشد.
شرح حال و سوابق بیماری
بررسی بیمار از طریق شرح حال گیری و سوابق بیماری‌های او اولین قدم در بررسی مثانه نوروژنیک می‌باشد و موارد زیر باید مورد بررسی قرار بگیرند
- عادات روزانه ادرارکرد
در مورد علائمی که فرد دارد و مدت زمانی که دچار آنهاست، و چگونه این علائم زندگی فرد را متاثر می‌کند .
- سابقه پزشکی، بیماری جراحی و دارو
بیمار باید فهرستی از داروهای بدون نسخه و نسخه‌ای که معمولا مصرف می‌کنید همراه داشته باشد
- عادات غذایی
ارولوژیست همچنین ممکن است از فرد در مورد رژیم غذایی و میزان و نوع مایعاتی که در طول روز می‌نوشد سؤال کند.
- برنامه روزانه دفعی مثانه
گاهی اوقات پزشکان ممکن است به فرد پیشنهاد کنند که یک دفترچه یادداشت برای ثبت دفعات و حجم و زمان ادرار کردن یا نشت آن برای کمک به تشخیص بیماری خود داشته باشد.
تست پد
ممکن است از بیمار خواسته شود که تست پد انجام دهد.
در این تست بیمار قرص فنازوپریدین مصرف می‌کند سپس پدی ( یا به اصطلاح نوار بهداشتی یا پوشک بزرگسالان ) را می‌پوشد که با نشت ادرار رنگ آن به نارنجی تغییر می‌کند.
معاینات پزشکی
در صورت نیاز معاینه فیزیکی نیز انجام می‌شود که برای زنان شامل معاینه شکم, لگن و انتهای روده بزرگ و برای مردان شامل بررسی شکم, رکتوم و پروستات می‌شود.
آزمایشات و تصویربرداری
طیف گسترده ای از آزمایشات و اقدامات تصویربرداری بر اساس تشخیص اورولوژیست ممکن است مورد نیاز باشد که شامل موارد زیر می‌گردد :
- آزمایش ادرار برای جستجوی عفونت یا آزمایش
- تست یورودینامیک ( نوار مثانه )
آزمایش یورودینامیک بررسی می‌کند که دستگاه ادراری تحتانی بیمارچقدر ادرار را ذخیره و به چه نحوی خارج می‌کند.
چندین نوع آزمایش یورودینامیک وجود دارد و ممکن است برای تخلیه مثانه یا پرکردن آن و بررسی فشار حاصله یک کاتتر(سوند) در مجرای ادرار بیمار قرار گیرد .
- عکسبرداری با اشعه ایکس یا سی تی اسکن نیز تشخیص کمک می کند.
- سونوگرافی مثانه ساختار مثانه را ارزیابی می‌کند و نشان می‌دهد پس از دفع ادرار چقدر ادرار در مثانه باقی مانده است.
- سیستوسکوپی، آزمایشی است که در آن اورولوژیست توسط یک دوربین باریک از طریق مجرای ادرار داخل مثانه را بررسی می‌کند.
- ممکن است جهت بررسی معاینات عصبی, بیمار به یک متخصص ستون فقرات یا اعصاب ارجاع داده شود
درمان
درمان مثانه نوروژنیک بر بهبود کیفیت زندگی متمرکز است و هدف از درمان کنترل علائم و جلوگیری از آسیب به کلیه‌ها است.
هنگامی که مثانه نوروژنیک به دقت زیر نظر گرفته شود و تحت درمان قرار گیرد، بیماران می‌توانند بهبودهای زیادی را در کیفیت زندگی خود مشاهده کنند.
درمان مثانه نوروژنیک بر اساس موارد زیر تعیین می‌شود:
- سن، سلامت کلی و سابقه پزشکی بیمار
- علت آسیب عصبی
- انواع علائم
- شدت علائم
- تحمل برخی داروها یا درمان‌ها
تغییرات سبک زندگی
در کسانی که آسیب عصبی کمتری دارند تغییرات سبک زندگی که به عنوان رفتار درمانی نیز شناخته می‌شود می‌تواند اولین قدم موثر باشد. این تغییرات را افراد می‌توانند در زندگی روزمره خود برای کنترل علائم ایجاد کنند.
برخی از تغییرات سبک زندگی برای مثانه نوروژنیک عبارتند از:
ادرار کردن برنامه‌ریزی شده
در موارد تکرر ادرار، به جای اینکه بیمار مرتب به سرویس برود و ادرار کند باید سعی کند آن را نگه دارد و در زمان‌های تعیین شده ادرار کند، این کار می‌تواند مدت زمانی را که بیمار می‌تواند ادرار خود را نگه دارد را طولانی کند .
بالعکس برای کسانی که دیر به دیر تخلیه ادرار دارند پزشک ممکن است از بیمار بخواهد که سعی کند به دستشویی برود، حتی اگر نیازی به آن ندارد.
محدود کردن برخی غذاها و نوشیدنی‌ها
برخی از غذاها و نوشیدنی‌ها به عنوان محرک مثانه شناخته شده‌اند. غذاهای تند، قهوه، چای و کولا می‌توانند باعث تشدید علائم شوند.
بیماران باید سعی کنند تاثیر غذاها و نوشیدنی‌ها را بر شدت علائم خود شناسایی کنند.
ادرار کردن مضاعف
این روش می‌تواند برای کسانی که واقعاً به سختی مثانه خود را خالی می‌کنند، یا پس از دفع ادرار، احساس عدم تخلیه دارند، مفید باشد.
با ادرار کردن مضاعف، بیمار پس از دفع ادرار، چند ثانیه تا یک دقیقه صبر می‌کند و سپس استراحت می‌کند و دوباره سعی می‌کند تا آخرین قطره‌های ادرار را تخلیه کند .
ادرار کردن تاخیری
اگر بیمار علائم اورژانسی و اضطرار برای ادرار دارد، به فرد توصیه می‌شود دفع ادرار برای چند دقیقه به تاخیر بی‌اندازد و به آرامی مدت تاخیر را به چند ساعت افزایش دهد.
این روش به بیمار کمک می‌کند یاد بگیرد حتی در زمانی که نیاز به ادرار کردن دارد چگونه آن را به تعویق بیندازد.
تمرینات کف لگن
این تمرینات به بیمار کمک می‌کند بتواند در زمان تخلیه ادرار اسنفکتر مثانه را شل کند و در موراد نشت ادرار با تقویت عضلات اسفنکتر از نشت ادارار جلوگیری کند.
پرستار یا پزشک می‌تواند در مورد این تمرینات جزئیات بیشتری را در اختیار بیمار قرار دهد و ممکن است بیمار به یک فیزیوتراپ تخصصی ارجاع داده شود.
درمان های دارویی
هنگامی که تغییرات سبک زندگی به اندازه کافی کمک نمی‌کند، ممکن است اورولوژیست از بیمار می‌خواهد که گزینه‌های دیگری مانند داروها درمانی را امتحان کند.
داروها بسته به مکانیسم اثر خود می‌توانند عضلات مثانه و یا دریچه خروجی مثانه (اسفنکتر)را شل یا سفت‌تر کنند.
سوند گذاری
این روش درمانی اغلب در مثانه کم کار مورد استفاده قرار می‌گیرد .
یک لوله کوچک به مجرای ادرار بیمار تحت بی‌حسی وارد می‌شود تا به تخلیه کامل مثانه کمک کند.
دو نوع سوندگذاری وجود دارد:
سوند گذاری متناوب تمیز (CIC)
در این روش بیمار در طول روز چندین بار مثانه خود را سوندگذاری می‌کند. در این روش بیمار در طول روز دفعات متعددی برای تخلیه مثانه سوندگذاری می‌کند.
بسته به علائم، پزشک ممکن است از بیمار بخواهد که این کار را 3 تا 4 بار در روز انجام دهد.
گاهی اوقات کاتتریزاسیون متناوب تمیز می‌تواند به بهبود عملکرد مثانه پس از چند هفته یا چند ماه کمک کند.
استفاده از سوندهای متناوب ممکن است برای برخی از افراد سخت باشد.
سوندگذاری مداوم
برای تخلیه ادرار در بعضی بیماران مقاوم به درمان,سوند به صورت دائمی در محل باقی می‌ماند.
این سوند را می‌توان از طریق مجرای ادراری یا از طریق یک برش کوچک در قسمت تحتانی شکم به طور مستقیم در مثانه (به نام لوله سوپراپوبیک) قرار داد.
این سوند باید هر 4-6 هفته یکبار تعویض شود.
سم بوتولینوم (بوتاکس)
می تواند از بوتاکس برای درمان مثانه نوروژنیک استفاده کرد که به صورت تزریقی به عضله مثانه در مثانه‌ی بیش فعال تجویز می‌شود.
این دارو ممکن است به جلوگیری از انقباض بیش از حد مثانه کمک کند.
با گذشت زمان، اثر این درمان از بین می رود.
ممکن است هر 6 ماه یا یک سال نیاز به تکرار درمان باشد.
درمان عصبی ساکرال (SNS)
اعصاب ساکرال سیگنال‌هایی را بین نخاع و مثانه حمل می‌کنند و تغییر این سیگنال‌ها می‌تواند علائم مثانه بیش فعال را بهبود بخشد.
در این روش جراح یک سیم نازک را نزدیک اعصاب دنبالچه قرار می دهد سپس سیم به باتری کوچکی که زیر پوست بیمار قرار داده شده وصل می‌شود.
این دستگاه تکانه‌های الکتریکی بی‌ضرر را به مثانه می‌رساند تا سیگنال‌های «بد» را که می‌تواند باعث بیش فعالی مثانه شود، متوقف کند.
درمان عصبی ساکرال ( (SNSبرای بیماران مبتلا به مثانه بیش فعالی که سایر داروها یا تغییرات سبک زندگی کمک کننده نیست استفاده می‌شود.
تحریک عصب تیبیا از راه پوست (PTNS)
در موارد مثانه بیش فعال سوزنی در عصب پا (تیبیال) قرار می‌گیرد و دستگاهی تکانه‌های الکتریکی به عصب ارسال می‌کند.
این روش به صورت سرپایی انجام می شود و اکثر بیماران 12 جلسه درمان که ابتدا به صورت هفتگی و سپس ماهیانه دریافت می‌کنند
درمان‌های جراحی
برای کمک به برخی بیماران خاص پس از ارزیابی کامل ارولوژیست از جراحی استفاده می‌شود.
برخی از جراحی‌ها شامل موارد زیر باشد
اسفنکتر مصنوعی
این دستگاه به درمان بی‌اختیاری شدید ادرار زمانی که عضله اسفنکتر مجرای ادرار به درستی کار نمی‌کند کمک می‌کند.
در این جراحی کاف اسفنکتر در اطراف مجرای ادرار قرار می‌گیرد که به یک پمپ زیر پوست در کیسه بیضه یا دستگاه تناسلی خارجی خانم‌ها تعبیه شده متصل است
پمپ برای باز و بسته کردن کردن اسفنکتر و اجازه دفع ادرار استفاده می‌شود.
جراحی انحراف ادرار
در این روش جراح برشی روی شکم ایجاد می‌کند.
بسته به عمل جراحی، می توان یک سوند را از طریق استوما برای تخلیه مثانه عبور داد یا یک کیسه جمع آوری خارجی روی آن سوراخ کوچک قرار داد تا ادرار را جمع آوری کند.
تقویت یا بزرگ سازی مثانه (سیستوپلاستی آگمنتاسیون )
در این روش بخشی از روده برداشته شده و به دیواره‌های مثانه متصل می‌شود.
این کار اندازه مثانه را افزایش می‌دهد و به ذخیره بیشتر ادرار کمک می‌کند.
برداشتن اسفنکتر
قسمت مسدود کننده‌ی عضله اسفنکتر مجرای ادرار برداشته می‌شود.
در برخی موارد اسفنکتروتومی انجام می‌شود که در آن کل عضله ممکن است برداشته شود.
